Өвгөчүүлтэй яриа нийлэх хэцүү л дээ. Хэдий сайхан яруу найрагч боловч, хэтэрхий өндөр нас нь харьцахад садаа болоод байв. Япон хэл, монгол хэл энд ямар ч хамаагүй. Тэрүүхэн үедээ, яагаад ч юм бэ, мань өвгөн надад таалагдаагүй. Зүгээр нэг дотогшоо хүмүүс байдаг л даа. Тэр дотогшоо ч гэхэд хангалтгүй, бүр хаалттай хүн шиг санагдсан. Философичийн хүү гэдгийг нь би санах ёстой ч байсан уу, мэдэхгүй ээ. Өвгөн бийрэрхүү хошуутай ханзны үзгээр юу ч юм бэ бичээд, англиар буй тэр хэвлэмэл эд өөрийнх нь шүлгүүд яг мөн эсэхэд эргэлзэж байгаа шинжтэй, удаан харж харж номыг над руу буцаан сарвайсан. Том яруу найрагч учраас, япон хүний зангаар мэхийгээгүй. Бидний үг дуугүй, товчхон уулзалт.

                Таникава гуайн Америкт хэвлэгдсэн нэг номын нээлт дээр “Өнөө цагт амьд сэрүүн яваа хамгийн аугаа их яруу найрагч” гэж цоллосон нь зөвийг би одоо л мэдэрч сууна. “Амьд явна гэдэг” хэмээх шүлгийг ахин уншаад л. Шүлгийг ойлгох хамгийн сайн арга бол орчуулах.

                Солонгосын урлаг тааруу, зураачид нь сул гэсэн үгийг би Монголд бишгүй л сонсч байлаа. Арай ч үгүй биз гэж боддог байсан ч, өнөөдрийг хүртэл орчин цагийн урлагаас нь яг нэг дор шимтэж харж танилцсан минь үгүй. Ямар ч азаар гэх юм бэ дээ, энэ удаа Солонгост ирэхдээ би нэг зураачийн нэлээд том үзэсгэлэнг Бусанд үзэж, тэр хүний уран бүтээлтэй боломжийн сайн танилцсан. Модон бараар дэлхийд тэргүүлэгсдийн нэг, тэр их мастерын бүтээл Л.Өлзийтөгсийн “Ганцаардлын дасгал” номын хавтас болсон удаатай. Энэ бүхний цаад учир холбоог тоочвол их урт түүх болно. Одоо бол нэгэн гайхалтай мүзейн тухай л өгүүлэх гэсэн юм.

                Манай нэгэн телевизээр Чойжин ламын сүм музейн тухай нэвтрүүлэг гарч байв. Хөтлөгч нь уг сүмд хадгалагдан буй нэгэн хуврагийн занданшуулсан шунхан шүтээнийг танилцуулахдаа:

                -Хажууханд маань ийм шүтээн байхад, манайхан сүүлийн үед Буриад руу явж Итгэл хамбад мөргөх болжээ. Итгэл хамбатай адилхан шүтээн энэ мэтээр Монголд цөөнгүй байдгийг мэдэхгүйдээ тэр шүү дээ! хэмээн мэдэмхийрдэг байгаа.

                Сэтгүүлчийн буруу биш ч байж магадгүй. Түүнд мэдээлэл өгсөн хэн нэг лам л буруу зөрүү ойлголт төрүүлээ биз. Яг үнэндээ Итгэл хамба 160 жилийн туршид амьд хэвээрээ буй цорын ганц хүмүүн бие бөгөөд орчин цагийн шинжлэх ухаан тайлж чадаагүй аугаа их нууц билээ. Яг иймэрхүү гүн бясалгалд автан он удаан суугаа лам нар Хималайн уулсын агуйд олноороо буй гэж урьд нь би сонссон л доо. Тиймээс ч Түвд рүү явж, чухам л ийм бясалгагчдын тухай олж мэдэх гэж өөрийн хэмжээнд зорьсон сон. Энэтхэг, Балба, Түвдэд аугаа их хутагт гэгээнтнүүдийн лагшинг шүтээн болгож залдаг эртний уламжлал өнөө хэр хадгалагдсан нь үнэн л дээ. Лхасын Гандан, Бэрээвүн, Сэра, Шигацэгийн Дашлхүмбэ, Амдогийн Гүмбум, Гансу дахь Лавран хийдүүдэд хосгүй эрдэмт лам нарын цогцсыг шүтээн болгон өчнөөн зууны туршид хадгалсаар байна. Бага Хөлгөний уламжлалт орнуудад ч иймэрхүү байдлаар мөнгөлж хамгаалсан шүтээнүүд байдгийн нэг нь Вьетнамын алдарт Кхак Минь билээ. Харин тэдгээрийн алийг нь ч Итгэл хамбатай харьцуулшгүй юм аа.

                Хубилай хааны албанаа зүтгэж явсан итали эр, баримтат уран зохиолын нэгэн хосгүй өвийг туурвигч Марко Поло түвд банхарын тухай мэдээг анх Европд цацаж, илжгэн чинээ биетэй тэдгээр ноход уулын зэрлэг сарлагийг ч барьдаг тухай өгүүлсэн юм. Монгол хэлнээ 1987 онд “Орчлонгийн элдэв сонин” нэрээр орчуулагдан гарсан уг номын 116-р бүлэгт харин том биетэй, догшин зэрлэг сарлагийг дийлдэг тухайг нь орхигдуулсан байна лээ (Англиар: “Tibetans have mastiffs as big as donkeys, very good at pulling down game, including wild cattle, which are plentiful there and of great size and ferocity” гэж бий). Түвд малчдын ярихаар бол, Хималайд өнөө хэр зэрлэг сарлаг элбэг, дан ганц хар зүстэй тэдгээр амьтад гэрийн сарлаг дотор орчихсон явахдаа өндрөөшөө ч, уртаашаа ч тохой илүү ялгардаг гэнэ. Лхас дахь Түвдийн мүзейд буй чихмэлээр нь багцаалахад, алдалсан гар шиг сүрлэг эвэртэй, нохойд бариулмааргүй л амьтан харагдав.

"Норовбанзад сан"-гаас 2009 оны 12-р сарын эхээр Ардчилсан хувьсгалын 20 жилийн ойд зориулсан нэг арга хэмжээ зохиосон юм. Тэнд миний бие доорх өгүүллийг бэлдэж, илтгэл маягаар тавьсан билээ. Харамсалтай нь, цуглагсадын зарим нь хэрхэн хүлээж авч буйг хараад үнэхээр гутарсан. МУИС-ын профессор Баясах гээч "Үндэсний ухамсар гэдэг бол соц үеийн ойлголт. Өнөөдөр үндэсний ухамсрын тухай ярих нь утгагүй хэрэг" гэж айлдсан бол, "Сэхээтнүүд төрийн эрх мэдлээс шахагдсан бол хохь нь, мэдэв үү?" хэмээн хашгичих хүн ч олдсон юм даг.